3e levenskunstlezing La Scuola – dag van het leven | 24 maart 2012 | Delft – uitgesproken door Catharina de Haas (copyright 2012)
LEVENSKUNST
In deze lezing over levenskunst wil ik drie onderwerpen belichten. Het zoeklicht richt zich allereerst op de kunst van het leven, vervolgens op de mens die ik zelf ben, en daarna op de ander waarmee ik samen leef in ruimste betekenis van het woord.
Kunst, het zelf en de ander.
Waar ik schatplichtig ben aan andere denkers zal ik hen met name noemen. Het is niet omdat ik met hen wil pronken, maar het is goed gebruik om te vermelden op wiens of wier schouders men gaat staan.
De uitoefening van mijn vak als filosoof vraagt in dit kader: ‘het geven van een lezing’ dat ik me opstel als kritisch denker. Ik zal daarom te denken geven. Geen huisje of kerk mag daarbij heilig zijn, ik sta hier vandaag niet om u ‘te pleasen’ of om door u aardig gevonden te worden.
KUNST
Sommigen beschrijven het leven van je leven als een lange tocht die erop neer komt je angsten te overwinnen en ze daardoor te verliezen. “Life is about losing fear”. Het zou, als je deze slogan onderschrijft, een weg zijn die je gaat om uiteindelijk een held te worden. De held van je eigen leven. Het lijkt me dat een ieder die angsten bij zichzelf ontdekt bijvoorbeeld “ik durf de kamer niet in als er veel visite is” of “ik durf nooit te zeggen wat ik ervan vind” stil zou moeten staan bij deze angsten. Een onderzoek inzetten dat jouw angsten in kaart brengt, al dan niet begeleid door bijvoorbeeld een filosofisch consulent. “Mens durf te leven”, wordt dan het credo waarmee je verder aan de slag kunt gaan. Het zou mijns inziens zonde van je leven zijn als je een heel leven met angsten zou doorleven. Je kunt niet altijd blijven vertrouwen op alle vermijdingstactieken die je spelenderwijs in jezelf hebt geprogrammeerd.
Waarom wordt het woord ‘kunst’ aan het leven van je leven gekoppeld?
Met Friedrich Nietzsche en Michel Foucault ben ik van mening dat je zélf je leven vorm moet geven. Op basis van je genenpakket dat je meekreeg, de tijd waarin je geboren bent en de plaats waar je ter wereld kwam, de ouders waaruit je geboren bent, de omstandigheden waarin je opgroeide. Daar moet je het mee doen. Dat moet je als het ware op je nemen. Dit zijn mijn ouders, dit is mijn tijd, mijn plaats, dit is mijn aanleg en zo zijn de omstandigheden die ik aantref. Daar beschik ik over en daar moet ik het mee doen binnen de grenzen van de mogelijkheden en meestal ook binnen de grenzen van de wet. Als ik dat op me neem, draag ik er ook de verantwoordelijkheid voor. De filosoof Levinas zegt: elk mens is beladen met ethische verantwoordelijkheid, simpelweg omdat je mens bent. En de eerste verantwoordelijkheid heb je tegenover jezelf. De tweede verantwoordelijkheid richt zich op alle anderen om je heen. Waarom richt de eerste zich op jezelf? Omdat je voor je zelf moet zorgen. Wie niet voor zichzelf zorgt kan niet voor een ander zorgen. Je mag en moet genieten. In het kader waarin deze lezing gehouden wordt zou ik zeggen: mens durf te zingen, durf je gevoelskant open te stellen, opdat het leven kan klinken.
Kunst is het leven ook te noemen omdat er technieken voor zijn, omdat er methoden zijn waarlangs ik mijn doel kan bereiken, omdat er altijd materiaal om te leven voorhanden is. Kunst is het ook omdat je een ethische plicht hebt om naar het goede te streven en een esthetische om het mooie van het leven te zien en te waarderen.
ZELFKENNIS
Om de levenskunst te beoefenen zal er allereerst naar ons zelf gekeken moeten worden. Wie ben ik? Wat wil ik? Hoe wil ik leven? Zoals de ouden zongen, om bij het thema van vandaag te blijven, piepen de jongen. Zo wordt gezegd. Maar wil ik wel zo piepen als mij altijd voorgezongen werd. Wil ik niet liever mijn eigen lied zingen, mijn eigen teksten zoeken, mijn eigen stem verwerven? Gebruik ik mijn stem uitsluitend als echo van het verleden? Nietzsche liet in verschillende stukken zien dat de geschiedenis verstikkend kan werken, speciaal als de geschiedenis als bron van absolute kennis gebruikt wordt. “Zo was het en zo zal het zijn”. Dan is er geen heden mogelijk, geen geluk, geen vrolijkheid, geen hoop en geen trots. Nietzsche was daar heel stellig over: leven heeft actualiteit nodig, vitaliteit en levenskracht. Dus mag de geschiedenis niet op die manier op een mensenleven drukken.
Om te durven leven, te durven denken, te willen en me te verwonderen, moet ik stilstaan bij mezelf.
Ik moet me realiseren dat mijn gedachten die als vanzelf z’n loop gaan, geen denken is . Gedachten zijn oude zaken uit het geheugen, gedachten vormen een herinneringsstroom die slechts doet vermoeden dat we denken. Je merkt het aan mensen die altijd in clichés spreken. Ze spreken hun vastliggende, soms vastgeroeste, oude gedachten uit. Denken vereist van ons dat we steeds nieuwe bouwstenen bij elkaar zoeken. Zelf denken betekent dat ik het gebouw van legosteentjes omver durf te gooien om ze daarna opnieuw op te bouwen en wel op mijn manier.
Ik zal mijn waardepatroon moeten onderzoeken als ik zelf mijn eigen leven wil leven. Als ik tenminste niet geleefd wil worden volgens de waarden die ik als vanzelfsprekend op me neem om er bijvoorbeeld “bij te horen”. Kort gezegd: als ik geen papegaai wil zijn.
DE ANDER
Hoe gaan we om met de ander?
Max Pam haalde in zijn column in De Volkskrant van 10 maart 2012 de woorden aan van H.A. Gomperts. Woorden die ons in het kort een nieuwe moraal voorhouden.
‘Considerate, sensitive and plucky’ Vertaald als: ‘Attent, gevoelig en dapper’.
Vooral dat ‘plucky’ spreekt me aan, omdat onze tijd zeker om mensen vraagt die hun papegaaienpraat durven afleggen en ‘plucky” durven zijn. De woorden durven spreken die van inhoud getuigen. Daar heeft de ander recht op. En ook geldt en ik haal hiervoor Jeffrey Wijnberg aan, de mens die zich aan z’n medemens durft te tonen zoals hij werkelijkheid is, zal geen zelfvertrouwen ontwikkelen. Jezelf laten zien aan de ander betekent je eigen woorden durven spreken, je eigen waarden durven tonen en erover in discussie durven gaan.
Ik zag de nieuw uitgekomen film ‘Terraferma’. Aangrijpend is het verhaal over een eiland waar vluchtelingen hun heil willen zoeken. Groter en breder gezien is deze film een oproep aan ons allen om ons met deze immense problematiek bezig te houden. Hoe gaan we met de ander om? Het is een vraagstuk van onze tijd, een vraagstuk dat zoveel groter is dan bijvoorbeeld de vraag of we de euro moeten verlaten en de gulden weer moeten invoeren. Deze laatste vraag stellen is versteende geschiedenis tot leven willen wekken om tegelijkertijd daarmee de vraagstukken die er toe doen van tafel te vegen. Het leven heeft vitaliteit nodig en moet zich bewegen in de actualiteit. Daar moet onze levenskracht op gericht zijn.
We moeten met de ander samen leven en die ander is altijd anders dan ik. Vergeet niet dat jij ook zelf een vreemdeling in je herbergt. Er is nog altijd een stuk van jezelf dat je nog vreemd is, dat nog niet door zelfkennis is blootgesteld. Je hebt een leven lang nodig om het vreemde in jezelf te leren kennen en het te omarmen als van jezelf. Ook daarvoor moet je plucky zijn.
Mijn collega Jos Kessels noemt het ontkennen van het andere ‘pervers’. Hij stelt dat die ontkenning ertoe leidt dat je alleen medestanders ziet (je absoluut gelijken, al dan niet papegaaiend) en daarbuiten alleen concurrenten of slachtoffers. Wie een ander en het andere ontkent, kent geen vrienden.
Met een stellige overtuiging wil ik deze lezing afsluiten: alleen vriendschap kan onze samenleving redden. Laten we daarom ‘plucky’ zijn en met elkaar onze levenskracht voor elkaar inzetten.
Laat vriendschap ons sleutelwoord zijn.
Nietzsche: ‘Vom Nutzen und Nachteil der Historie fȕr das Leben’ en ‘Zur Genealogie der Moral’.
om uit te printen: LEVENSKUNSTLEZING (def)
Het boek van Catharina ‘Vriendschap, een tweede ik’ gaat in op vriendschap en de betekenis daarvan: “Vriendschap gaat over ons leven. Vriendschap gaat over samen leven. Is vriendschap een kostbaar bezit vol onzekerheden? Is vriendschap een illusie, ‘een pakketje schroot, met een dun laagje chroom?” Haar manier schrijven is toegankelijk en concreet. Van harte aanbevolen!
